Flora

W Puszczy Białowieskiej zachowały się ostatnie na niżu europejskim fragmenty lasów o charakterze pierwotnym. Dzięki wielowiekowej ochronie przetrwały w niej liczne gatunki organizmów, które gdzie indziej już wyginęły. Wiele powszechnie znanych gatunków przybiera w tym masywie leśnym nie spotykane gdzie indziej formy i rozmiary, szczególnie pod tym względem wyróżniają się drzewa. Dobrą ilustracją tego fenomenu przyrodniczego są lipy w Puszczy przypominające pokrojem i rozmiarami dęby czy też znana w całej Europie jako duży krzew wierzba iwa - wyrastająca tu na drzewo o wysokości do 22 m i średnicy do 40 cm.Ochrona Puszczy Białowieskiej sprzyjała przetrwaniu nie tylko pojedynczych gatunków, ale także ich zespołów, oraz naturalnego układu przestrzennego zbiorowisk roślinnych. W krajobrazie Puszczy zdecydowanie przeważają lasy, zajmując około 96% jej powierzchni. Resztę stanowią pola, łąki, drogi, nieużytki, wody płynące i stojące. W ostatnim dziesięcioleciu powierzchnia terenów nieleśnych bardzo szybko się kurczy, gdyż las w sposób naturalny powraca na opuszczone pola i łąki.Dominującym typem lasu są w Puszczy grądy zajmujące 47% powierzchni leśnej. Bory zajmują 37%, a podmokłe lasy liściaste i mieszane ok. 14,5% powierzchni Puszczy. Drzewostany tworzą głównie świerk pospolity - 26%, sosna zwyczajna - 24%, olsza czarna - 17%, dąb szypułkowy - 12%, oraz brzozy: brodawkowata i omszona - 11%. Jesion wyniosły, lipa drobnolistna, klon zwyczajny, topola osika i wiązy stanowią domieszkę w składzie gatunkowym drzewostanów, choć lokalnie mogą pełnić też rolę gatunków głównych. Grab zwyczajny, choć jest gatunkiem bardzo pospolitym, z reguły buduje drugie piętro drzewostanów, bardzo rzadko wchodząc do składu gatunkowego drzewostanów głównych.

Największy wpływ na skład gatunkowy zespołów roślinnych porastających dany teren ma wilgotność i typ gleby (te cechy decydują o żyzności siedliska). Zależność ta jest bardzo silna w przypadku obu omawianych cech. Zupełnie inny skład gatunkowy będą miały lasy na glebie żyznej, a inny na ubogiej o tym samym uwilgotnieniu. Odmienny będzie też skład gatunkowy lasów przy zbliżonej żyzności gleby w różnych warunkach uwilgotnienia.

W wielu miejscach Puszczy Białowieskiej wciąż jeszcze zachowała się naturalna mozaika zbiorowisk roślinnych. Najbardziej charakterystyczny i schematyczny jest układ zbiorowisk leśnych w dolinach cieków wodnych. Najłatwiej to zauważyć idąc prostopadle do osi rzeki lub strumienia.Oddalając się od brzegów rzeki, w miarę podnoszenia się terenu, kolejno występują: łęg, grąd (począwszy od wariantu wilgotnego po warianty mniej uwilgocone), bór mieszany, aż w warunkach ekstremalnego przesuszenia, na glebach piaszczystych dojdziemy do boru sosnowego. Ten dość przejrzysty układ zaburzony jest przez bezodpływowe zagłębienia terenu o nieprzepuszczalnym podłożu. W nich, w warunkach silnego i bardzo zmiennego uwilgotnienia rozwija się ols, a przy stałym silnym uwodnieniu - torfowisko wysokie, na którym z kolei może rozwinąć się bór bagienny.Spośród roślin Puszczy Białowieskiej najliczniejszą grupą są rośliny naczyniowe - jest ich nieco ponad tysiąc gatunków. W tym 19 gatunków to paprocie, 6 - widłaki, 7 - skrzypy, 54 gatunki reprezentuje wątrobowce, a nieco ponad 200 gatunków - mchy. Wiele gatunków mszaków i porostów, które w przeszłości były najprawdopodobniej szeroko rozprzestrzenione przetrwały jedynie w takich miejscach jak Puszcza. Można je spotkać tylko tam, gdzie las zachował swoją pierwotność, a układ warunków przyrodniczych i gospodarka ludzka (a raczej jej brak) umożliwiły ich przetrwanie. Większość z nich jest związana z martwym drewnem lub z pniami, konarami i korą starych drzew. Właśnie ich obecność stanowi o unikatowości Puszczy, będąc jednocześnie miernikiem stopnia zachowania jej zasobów naturalnych.

Oprócz pojedynczych gatunków roślin w Puszczy zachowały się również rzadkie gdzie indziej zespoły roślinne. Spośród nich na wymienienie zasługuje przede wszystkim świerczyna na torfie - bardzo rzadko w Polsce spotykane zbiorowisko leśne. Charakterystycznym rysem świerczyny na torfie jest wyraźna dominacja świerka w drzewostanie, prawie zupełny brak liściastych gatunków drzew oraz występowanie w runie, wśród bardzo bogatego kobierca mchów torfowców tak rzadkich roślin jak listera sercowata czy żurawina drobnolistna.

Flora roślin naczyniowych Puszczy Białowieskiej jest stosunkowo dobrze poznana, choć nie oznacza to, że ich lista gatunkowa jest już zamknięta. Mimo zwartości masywu leśnego na 1070 gatunków stwierdzonych tu roślin naczyniowych jedynie 664 można uznać za składniki naturalne ekosystemów leśnych Puszczy. Pozostałe, to gatunki, które weszły do Puszczy po stworzeniu im właściwych środowisk życia przez człowieka. Takich gatunków jest już 353 i nadal przychodzą coraz nowe. Niektóre gatunki uznane już za wymarłe mogą okazać się wciąż obecnymi. Przykładem gatunków roślin znajdowanych skrajnie rzadko może być storczyk storzan bezlistny stwierdzony w Puszczy na podstawie pojedynczych obserwacji w latach: 1888, 1889, 1925, 1930 i 1996.

Fauna

Puszcza Białowieska jest środowiskiem życia dla olbrzymiej jak na naszą strefę klimatyczną liczby gatunków zwierząt. Poczynając od bezkręgowców: pierwotniaków, płazińców, obleńców, brzuchorzęsków, mięczaków, dżdżownic, niesporczaków, pająków, roztoczy, wijów, owadów i wielu innych, aż po kręgowce: ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki - dotychczas stwierdzono w Puszczy obecność ponad 12 tysięcy gatunków zwierząt. W całej Polsce jest ich około 35-40 tysięcy. Szacuje się, że puszczańska fauna jest rozpoznana w około 50%, a więc rzeczywista liczba gatunków zamieszkujących ten masyw leśny może liczyć około 25 tysięcy.O wartości i unikatowości Puszczy stanowi nie liczba a jakość występujących w niej gatunków zwierząt. Mało jest tu gatunków związanych ze środowiskami przekształconymi przez człowieka a bardzo dużo gatunków charakterystycznych dla lasów naturalnych. Charakterystyczne jest również to, że gatunki bardzo często występują w małych zagęszczeniach osobników, przy jednoczesnej bardzo wysokiej różnorodności na danym terenie.

Bezkręgowce, mimo że stanowią około 95% liczby gatunków zwierząt dotychczas wykazanych z Puszczy Białowieskiej są pod względem faunistycznym wciąż bardzo słabo rozpoznane. Stopień ich poznania najprawdopodobniej nie przekracza 50%. Z tego względu prawie co roku są tu odkrywane gatunki zwierząt nowe dla fauny naszego kraju a nawet dla nauki. Wiele ze znalezionych w Puszczy zwierząt ma tu jedyne lub jedno z nielicznych znanych na świecie stanowisk występowania. W stosunku do tych nowo odkrywanych dla nauki trudno jest powiedzieć, czy nie występują one szerzej.Jest jednakże grupa zwierząt powiązanych ze specyficznymi środowiskami lasów naturalnych. Najczęściej ich biologia jest ściśle związana z martwym drewnem lub bardzo starymi drzewami. Takie gatunki jak można przypuszczać w przeszłości były szeroko rozprzestrzenione w całej naszej strefie klimatycznej. Obecnie ze względu przekształcenie przez człowieka środowiska naturalnego stały się tak nieliczne, że są określane mianem reliktów puszczańskich.

Kręgowce, choć najlepiej rozpoznane pod względem faunistycznym i najbardziej rzucające się w oczy stanowią zaledwie kilka procent występujących w Puszczy Białowieskiej gatunków zwierząt. W miarę lepszego poznawania bezkręgowców i wykazywania z terenu Puszczy nowych gatunków, udział kręgowców będzie malał, gdyż ich listy faunistyczne są już zamknięte i można liczyć jedynie na pojawienie się gatunków obcych faunie tego kompleksu leśnego.Najmniej liczną grupą kręgowców są gady, reprezentowane przez zaledwie 7 gatunków. Trudno jest obecnie mówić o pospolitych g atunkach gadów, niemniej najbardziej rozpowszechnionymi gatunkami w Puszczy są jaszczurka zwinka i zaskroniec, na dalszych miejscach należałoby umieścić padalca, żmiję i jaszczurkę żyworodną. Bardzo nieliczne w Puszczy są żółw błotny i gniewosz.

Nieco liczniejszą gatunkowo grupą są płazy - zwierzęta wciąż dość pospolite, ale wykazujące tendencję do zmniejszania liczebności populacji i zanikania gatunków. Najlepszym przykładem tego procesu w Puszczy Białowieskiej jest kumak nizinny. W przeszłości dość pospolity nawet na polanach położonych wewnątrz kompleksu leśnego, pod koniec lat 90-tych XX wieku został stwierdzony na zale dwie paru stanowiskach położonych na obrzeżu Puszczy.Oprócz kumaka w masywie leśnym Puszczy Białowieskiej są spotykane: rzekotka drzewna, grzebiuszka ziemna, ropucha szara, zielona i paskówka, żaba trawna, moczarowa, jeziorkowa i wodna oraz dwa gatunki traszek: zwyczajna i grzebieniasta. Mało liczną grupą systematyczną w Puszczy są również ryby. Rzeki puszczańskie są raczej niewielkie, a ze względu na małe nachylenie terenu toczą swe wody bardzo leniwie, co w sposób naturalny ogranicza możliwości rozwoju i bytowania bardzo wielu gatunków ryb. Nie ma tu też dużych zbiorników wodnych. W wodach puszczańskich dotychczas stwierdzono obecność 32 gatunków ryb i smoczkoustych (3 gatunki minogów). W przypadku tej grupy zwierząt wydaje się, że jest to już prawie kompletna fauna wód tego masywu leśnego.Ssaki są jedną z najlepiej rozpoznanych grup zwierząt Puszczy Białowieskiej. Dzięki źródłom historycznym wiemy, że są gatunki ssaków, które bezpowrotnie wyginęły nie tylko w Puszczy, ale i na całym świecie. Są to: tarpan i tur (niestety dotychczas nie ma stuprocentowo pewnych dowodów na to, że te gatunki tu kiedykolwiek występowały). Są też gatunki, których areał naturalnego występowania skurczył się i nie obejmuje obecnie Puszczy: norka europejska i żbik (informacje o występowaniu rosomaka i sobola na tym terenie w czasach historycznych są mało wiarygodne). Na "ich miejsce" przyszły za sprawą człowieka inne gatunki: jenot, norka amerykańska, piżmak, mysz zaroślowa, mysz domowa, nornik zwyczajny. Współczesna fauna ssaków jest reprezentowana w Puszczy przez 58 gatunków, przedstawicieli 6 rzędów: owad ożernych (kret, jeż, ryjówki i rzęsorki), nietoperzy, drapieżnych ( wilk, ryś, lis, jenot, borsuk, wydra i inne łasicowate), parzystokopytnych (żubr, łoś, jeleń, sarna i dzik), gryzoni (skoczkowate, myszowate, nornikowate i popielicowate) oraz zającokształtnych (zając szarak i zając bielak).

Najliczniejszą grupą kręgowców w Puszczy Białowieskiej są ptaki. Na obszarze tego masywu leśnego, razem ze skrajami stwierdzono dotychczas występowanie lub pojaw ianie się 250 gatunków ptaków (240 w części polskiej i 229 w białoruskiej). Około 2/3 z nich (177) stanowią gatunki lęgowe. W porównaniu z innymi krajowymi i europejskimi obszara mi leśnymi Puszcza Białowieska jest wyjątkowo bogata w gatunki. S zczególnym bogactwem przy takim porównaniu wyróżniają się: ptaki drapieżne dzienne (15 gatunków), sowy (8 gatunków), dzięcioły (8 gatunków lęgowych + 1 zalatujący) i ptaki pokrzewkowate (23 gatunki).Dzięki od dawna prowadzonym obserwacjom faunistycznym, oraz znajomości wymagań biologicznych poszczególnych gatunków możemy stwierdzić, że skład fauny ptaków Puszczy zmieniał się w czasie. Gatunków typowo leśnych, określanych mianem rodzimych, które mogły zasiedlać Puszczę jeszcze przed zmianami wprowadzonymi przez człowieka jest wśród gatunków lęgowych około 130, a przybyszów około 40.

Spośród gatunków ostatnio przybyłych do Puszczy można wymienić pleszkę, kulczyka i dziwonię. Niestety kilka gatunków dawniej lęgowych z Puszczy zniknęło: orlik grubodzioby, sokół wędrowny, sowa błotna, dzierlatka. Stan zachowania fauny ptaków w Puszczy Białowieskiej jest jednak z reguły oceniany jako bardzo dobry: stosunkowo mało jest gatunków obcych, nie związanych ze środowiskiem leśnym, mało jest też gatunków rodzimych które wyginęły.

Walory Przyrodnicze

Dzisiejsza Puszcza Białowieska, to kompleks leśny o obszarze 150 tys. ha położony po obydwu stronach granicy Polski i Białorusi. Część zachodnia, znajdująca się w Polsce, zajmuje 62,5 tys. ha; część wschodnia, znajdująca się na Białorusi, zajmuje 87,5 tys. ha - tworzy Park Narodowy "Bieławieżskaja Puszcza". Szczęśliwy bieg historii, ochrona Puszczy jako terenu polowań królewskich, a w XIX w. Carskich, sprawił, że podlegała ona specjalnej ochronie - m.in. nie objęła jej kolonizacja, to znaczy karczowanie lasu i zamiana ich na tereny osadnicze i rolne. Dzięki temu do początku XX w. zachowały się tu lasy pochodzenia naturalnego, a w nich największe zwierzę Europy - żubr. Pierwsze rabunkowe wyręby przypadają na okres I wojny światowej, wówczas to w początku 1919 r. giną w niej ostatnie żubry. Początki parku narodowego wiążą się z wyprawą grupy uczonych pod wodzą prof. Władysława Szafera w kwietniu 1919 roku do Białowieży, której celem było sprawdzenie, czy zachowały się jeszcze w Puszczy żubry. Żubrów już nie zastano, lecz wynikiem wyprawy było podjęcie starań o ochronę fragmentu prastarej kniei w postaci parku narodowego. Podjęte starania przyniosły efekt w postaci utworzenia w dniu 29 grudnia 1921 r. leśnictwa "Rezerwat", przekształconego w 1924 r. w nadleśnictwo o tej samej nazwie. W 1932 r. nadleśnictwo "Rezerwat" przekształcono w "Park Narodowy w Białowieży" o obszarze 4693,24 ha w całości objęty ochroną ścisłą. W 1947 r. jednostkę tę restytuowano jako Białowieski Park Narodowy o powierzchni 4716 ha. W 1996 r obszar paku powiększono do 10 501,95 ha. Należy przy tym dodać, że walory przyrodnicze i stosowne formy ochrony, spełniały od początku (tj. od 1921 r.) kryteria obowiązującej obecnie międzynarodowej definicji parku narodowego. Jest to więc najstarszy z istniejących w Polsce 23 parków narodowych.