Flora

W Puszczy Białowieskiej zachowały się ostatnie na niżu europejskim fragmenty lasów o charakterze pierwotnym. Dzięki wielowiekowej ochronie przetrwały w niej liczne gatunki organizmów, które gdzie indziej już wyginęły. Wiele powszechnie znanych gatunków przybiera w tym masywie leśnym nie spotykane gdzie indziej formy i rozmiary, szczególnie pod tym względem wyróżniają się drzewa. Dobrą ilustracją tego fenomenu przyrodniczego są lipy w Puszczy przypominające pokrojem i rozmiarami dęby czy też znana w całej Europie jako duży krzew wierzba iwa - wyrastająca tu na drzewo o wysokości do 22 m i średnicy do 40 cm.Ochrona Puszczy Białowieskiej sprzyjała przetrwaniu nie tylko pojedynczych gatunków, ale także ich zespołów, oraz naturalnego układu przestrzennego zbiorowisk roślinnych. W krajobrazie Puszczy zdecydowanie przeważają lasy, zajmując około 96% jej powierzchni. Resztę stanowią pola, łąki, drogi, nieużytki, wody płynące i stojące. W ostatnim dziesięcioleciu powierzchnia terenów nieleśnych bardzo szybko się kurczy, gdyż las w sposób naturalny powraca na opuszczone pola i łąki.Dominującym typem lasu są w Puszczy grądy zajmujące 47% powierzchni leśnej. Bory zajmują 37%, a podmokłe lasy liściaste i mieszane ok. 14,5% powierzchni Puszczy. Drzewostany tworzą głównie świerk pospolity - 26%, sosna zwyczajna - 24%, olsza czarna - 17%, dąb szypułkowy - 12%, oraz brzozy: brodawkowata i omszona - 11%. Jesion wyniosły, lipa drobnolistna, klon zwyczajny, topola osika i wiązy stanowią domieszkę w składzie gatunkowym drzewostanów, choć lokalnie mogą pełnić też rolę gatunków głównych. Grab zwyczajny, choć jest gatunkiem bardzo pospolitym, z reguły buduje drugie piętro drzewostanów, bardzo rzadko wchodząc do składu gatunkowego drzewostanów głównych.

Największy wpływ na skład gatunkowy zespołów roślinnych porastających dany teren ma wilgotność i typ gleby (te cechy decydują o żyzności siedliska). Zależność ta jest bardzo silna w przypadku obu omawianych cech. Zupełnie inny skład gatunkowy będą miały lasy na glebie żyznej, a inny na ubogiej o tym samym uwilgotnieniu. Odmienny będzie też skład gatunkowy lasów przy zbliżonej żyzności gleby w różnych warunkach uwilgotnienia.

W wielu miejscach Puszczy Białowieskiej wciąż jeszcze zachowała się naturalna mozaika zbiorowisk roślinnych. Najbardziej charakterystyczny i schematyczny jest układ zbiorowisk leśnych w dolinach cieków wodnych. Najłatwiej to zauważyć idąc prostopadle do osi rzeki lub strumienia.Oddalając się od brzegów rzeki, w miarę podnoszenia się terenu, kolejno występują: łęg, grąd (począwszy od wariantu wilgotnego po warianty mniej uwilgocone), bór mieszany, aż w warunkach ekstremalnego przesuszenia, na glebach piaszczystych dojdziemy do boru sosnowego. Ten dość przejrzysty układ zaburzony jest przez bezodpływowe zagłębienia terenu o nieprzepuszczalnym podłożu. W nich, w warunkach silnego i bardzo zmiennego uwilgotnienia rozwija się ols, a przy stałym silnym uwodnieniu - torfowisko wysokie, na którym z kolei może rozwinąć się bór bagienny.Spośród roślin Puszczy Białowieskiej najliczniejszą grupą są rośliny naczyniowe - jest ich nieco ponad tysiąc gatunków. W tym 19 gatunków to paprocie, 6 - widłaki, 7 - skrzypy, 54 gatunki reprezentuje wątrobowce, a nieco ponad 200 gatunków - mchy. Wiele gatunków mszaków i porostów, które w przeszłości były najprawdopodobniej szeroko rozprzestrzenione przetrwały jedynie w takich miejscach jak Puszcza. Można je spotkać tylko tam, gdzie las zachował swoją pierwotność, a układ warunków przyrodniczych i gospodarka ludzka (a raczej jej brak) umożliwiły ich przetrwanie. Większość z nich jest związana z martwym drewnem lub z pniami, konarami i korą starych drzew. Właśnie ich obecność stanowi o unikatowości Puszczy, będąc jednocześnie miernikiem stopnia zachowania jej zasobów naturalnych.

Oprócz pojedynczych gatunków roślin w Puszczy zachowały się również rzadkie gdzie indziej zespoły roślinne. Spośród nich na wymienienie zasługuje przede wszystkim świerczyna na torfie - bardzo rzadko w Polsce spotykane zbiorowisko leśne. Charakterystycznym rysem świerczyny na torfie jest wyraźna dominacja świerka w drzewostanie, prawie zupełny brak liściastych gatunków drzew oraz występowanie w runie, wśród bardzo bogatego kobierca mchów torfowców tak rzadkich roślin jak listera sercowata czy żurawina drobnolistna.

Flora roślin naczyniowych Puszczy Białowieskiej jest stosunkowo dobrze poznana, choć nie oznacza to, że ich lista gatunkowa jest już zamknięta. Mimo zwartości masywu leśnego na 1070 gatunków stwierdzonych tu roślin naczyniowych jedynie 664 można uznać za składniki naturalne ekosystemów leśnych Puszczy. Pozostałe, to gatunki, które weszły do Puszczy po stworzeniu im właściwych środowisk życia przez człowieka. Takich gatunków jest już 353 i nadal przychodzą coraz nowe. Niektóre gatunki uznane już za wymarłe mogą okazać się wciąż obecnymi. Przykładem gatunków roślin znajdowanych skrajnie rzadko może być storczyk storzan bezlistny stwierdzony w Puszczy na podstawie pojedynczych obserwacji w latach: 1888, 1889, 1925, 1930 i 1996.